اپیدمیولوژی
سنگ کلیه در بین مردان بیش‌تر از زنان دیده می‌شود. بیش‌تر افرادی که به سنگ کلیه مبتلا می‌شوند در سنین ۳۰ تا ۵۰ سالگی هستند. طی چند دهه‌ی گذشته، درصد مبتلایان به سنگ کلیه در ایالات متحده‌ی آمریکا رو به افزایش بوده است که به احتمال زیاد به مشکل همه گیر چاقی مربوط می‌شود.
انواع سنگ کلیه
اطلاع از نوع سنگ کلیه به تعیین علت ایجاد آن کمک می‌کند و سرنخ‌هایی در مورد چگونگی کاهش خطر ابتلا به آن را در اختیارمان قرار می‌دهد. اگر سنگ کلیه خود به خود دفع شد، سعی کنید آن را نگه دارید تا برای تجزیه و تحلیل و آزمایشات لازم نزد پزشک خود ببرید. انواع سنگ کلیه شامل موارد زیر هستند:
سنگ‌های کلسیمی: بیش‌تر سنگ‌های کلیه از جنس کلسیم هستند و معمولا به شکل اگزالات کلسیم دیده می‌شوند. اگزالات ماده‌ای طبیعی است که در مواد غذایی یافت می‌شود و روزانه توسط کبد نیز ساخته می‌شود. برخی میوه‌ها، سبزیجات، آجیل و شکلات دارای محتوای اگزالات بالایی هستند. نوع تغذیه، مصرف دوز بالای ویتامین D، جراحی بای پس روده و چندین اختلال متابولیکی دیگر می‌توانند غلظت کلسیم اگزالات را در ادرار افزایش دهند. سنگ‌های کلسیمی به شکل کلسیم فسفات نیز وجود دارند. این نوع سنگ در شرایط متابولیکی مانند اسیدوز توبولی کلیه شایع‌تر است. همچنین سنگ کلسیم فسفات در سردردهای میگرنی و مصرف برخی داروهای ضد تشنج مانند توپیرامات (توپاماکس) نیز دیده می‌شوند.
سنگ‌های استروویت: این سنگ‌ها در پاسخ به عفونت‌های ادراری تشکیل می‌شوند و می‌توانند به سرعت رشد کرده و کاملا بزرگ شوند، اما علائم کمی ایجاد می‌کند.
سنگ‌های اسید اوریکی: سنگ‌های اسید اوریکی در افرادی که به اندازه کافی مایعات مصرف نمی‌کنند، افرادی که مایعات زیادی از دست می‌دهند و افرادی که رژیم غذایی حاوی مقدار زیادی پروتئین دارند، تشکیل می‌شوند.
سنگ‌های سیستینی: این سنگ‌ها در افراد دارای اختلالات ژنتیکی تشکیل می‌شود. این اختلال ژنی باعث دفع مقدار زیادی اسید آمینه‌ی خاصی به نام سیستین از کلیه‌ها (سیستینوریا) می‌شود.
عوارض سنگ کلیه
سنگ کلیه‌ای که در داخل کلیه باقی بماند می‌تواند منجر به عوارض زیادی از جمله انسداد لوله‌های متصل کننده‌ی کلیه به مثانه (حالب)، و انسداد لوله‌هایی که باعث خروج ادرار از بدن می‌شوند (پیشابراه یا میزنای) می‌شود. طبق تحقیقات انجام شده، افراد مبتلا به سنگ کلیه، در معرض خطر ابتلا به بیماری‌های مزمن کلیوی قرار دارند. یک بار ابتلا به سنگ کلیه، احتمال عود در آینده و تشکیل سنگ جدید را افزایش می‌دهد.
علائم و نشانه‌های سنگ کلیه
تا زمانی که سنگ کلیه در کلیه حرکت نکرده و وارد مجاری ادراری نشده است، ممکن است هیچ علامتی را نشان ندهد، این سنگ‌ها به نام سنگ‌های خاموش معروف هستند. علائمی که ممکن است در بیمار ایجاد شود عبارتند از:
درد: درد شدید در پهلو، پشت و زیر دنده‌ها که تغییر در وضعیت بدن باعث تسکین این درد نمی‌شود. این درد توسط بسیاری از افراد به عنوان بدترین درد زندگی آن‌ها توصیف شده است، حتی بدتر از درد زایمان یا شکستگی استخوان‌ها. این درد به قسمت تحتانی شکم، کشاله‌ی ران، آلت تناسلی یا بیضه نیز منتشر می‌شود.
کیفیت درد: دردی که به صورت نوسانی وارد می‌شود و شدت آن متغیر است که به آن درد کولیکی یا کولیک کلیوی گفته می‌شود.
درد هنگام ادرار کردن
احساس سوزش هنگام ادرار کردن
ادرار صورتی، قرمز یا قهوه‌ای
ادرار کدر و دارای بوی ناخوشایند
تهوع و استفراغ
نیاز مداوم به ادرار کردن (فوریت ادرار)
ادرار کردن بیش‌تر از حد معمول (تکرر ادرار)
تب و لرز: اگر عفونت در مجاری ادراری به همراه سنگ وجود داشته باشد، تب و لرز نیز ایجاد می‌شود
کاهش حجم ادرار
وجود گلبول‌های سفید یا چرک در ادرار در آزمایش ادرار
در صورت بروز علائم و نشانه‌های نگران کننده‌ای مانند درد همراه با حالت تهوع و استفراغ، درد همراه با تب و لرز، وجود خون در ادرار، مشکل در دفع ادرار و درد شدیدی که نمی‌توانید آرام باشید و قرار گرفتن در هیچ موقعیتی درد را کاهش نمی‌دهد، به مرکز فوریت‌های پزشکی مراجعه کنید.
عوامل و ریسک فاکتورهای موثر در ابتلا به سنگ کلیه
اگرچه دلیلی قطعی برای ایجاد سنگ کلیه وجود ندارد، اما چندین عامل خطر ایجاد این سنگ‌ها را افزایش می‌دهد. علت اصلی سنگ کلیه کمبود آب بدن است. سنگ کلیه بیش‌تر در افرادی مشاهده می‌شود که کم‌تر از هشت تا ده لیوان آب در روز مصرف می‌کنند. هنگامی که آب کافی برای رقیق کردن اسید اوریک موجود در ادرار وجود نداشته باشد، ادرار اسیدی‌تر می‌شود. محیط بیش از حد اسیدی ادرار، منجر به تشکیل سنگ کلیه می‌شود. عواملی که خطر ابتلا به سنگ کلیه را افزایش می‌دهند عبارتند از:
تاریخچه‌ی خانوادگی یا شخصی: سابقه‌ی خانوادگی سنگ کلیه شانس ابتلا به آن را افزایش می‌دهد. اگر شخصی در خانواده‌ی شما دارای سنگ کلیه باشد، احتمالاً اینکه شما نیز دچار سنگ شوید وجود دارد. اگر قبلا یک یا چند سنگ کلیه داشته‌اید، در معرض خطر ابتلا به انواع دیگر سنگ‌های کلیوی هم هستید. در صورت عدم انجام اقدامات پیشگیرانه در زمان ایجاد سنگ کلیوی، خطر تشکیل مجدد و عود سنگ در آینده افزایش می‌یابد.
کم آبی: عدم مصرف آب کافی در روز می‌تواند خطر ابتلا به سنگ‌های کلیوی را افزایش دهد. افرادی که در آب و هوای گرم زندگی می‌کنند، افرادی که زیاد عرق می‌کنند و افرادی که زیاد ورزش می‌کنند بیش‌تر از سایرین در معرض خطر تشکیل سنگ کلیه قرار دارند.
رژیم‌های غذایی: استفاده‌ی زیاد از غذاهای حاوی اگزالات مانند اسفناج و مصرف غذاهایی دارای مقدار زیاد پروتئین، سدیم (نمک) و قند هستند خطر ابتلا به برخی از انواع سنگ کلیه را افزایش می‌دهند. این موضوع مخصوصا در مورد رژیم غذایی حاوی سدیم بالا صادق است. نمک زیاد در رژیم غذایی میزان کلسیمی که در کلیه‌ها فیلتر و دفع می‌شود را کاهش می‌دهد و خطر سنگ کلیه را به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهد. جالب است بدانید، کاهش دریافت کلسیم در رژیم غذایی، تعادل کلسیم و اگزالات را برهم می‌زند و منجر به افزایش دفع اگزالات و افزایش تمایل به تشکیل سنگ‌های اگزالات می‌شود.
اضافه وزن: چاقی یا شاخص توده‌ی بدنی بالا (BMI)، افزایش اندازه‌ی دور کمر و افزایش وزن با افزایش خطر ابتلا به سنگ‌های کلیوی مرتبط هستند.
بیماری‌های گوارشی و جراحی: جراحی بای پس معده، بیماری التهابی روده (بیماری کرون) یا اسهال مزمن می‌توانند باعث تغییر در روند هضم شده و بر جذب کلسیم و آب در بدن تاثیر بگذارند و سطح مواد سازنده‌ی سنگ کلیه در ادرار را افزایش دهند.
داروها: برخی داروهای خاص می‌توانند خطر ابتلا به سنگ کلیه را افزایش دهند. دانشمندان دریافتند که توپیرامات (Topamax)، دارویی که معمولاً برای درمان تشنج و سردردهای میگرنی تجویز می‌شود، می‌تواند احتمال ابتلا به سنگ کلیه را افزایش دهد. استفاده‌ی طولانی مدت از مکمل‌های ویتامین D، مکمل‌های کلسیم، برخی دیورتیک‌ها، آنتی اسیدهای حاوی کلسیم و ایندیناویر (Crixivan)، دارویی است که برای درمان عفونت HIV استفاده می‌شود، باعث بالا رفتن مقدار کلسیم و افزایش تشکیل سنگ کلیه می‌شود.
نقرس: نقرس منجر به افزایش مزمن اسید اوریک در خون و ادرار می‌شود و باعث تشکیل سنگ کلیه اسید اوریک می‌گردد.
هیپرکلسیوری (کلسیم بالا در ادرار): یکی دیگر از اختلالات ارثی است، که طی آن کلسیم بیش از حد از مواد غذایی جذب شده و در ادرار دفع می‌شود. در بیش از نیمی از افراد مبتلا به هیپرکلسیوری، سنگ کلیوی کلسیم فسفات یا کلسیم اگزالات ایجاد می‌شود.
هیپراگزالوری (اگزالات بالا در ادرار): یک بیماری ارثی بسیار نادر است و با عنوان هیپراگزالوری اولیه شناخته می‌شود. بالا رفتن سطح اگزالات در ادرار خطر تشکیل این نوع سنگ را افزایش می‌دهد. به دلیل عوامل وابسته به رژیم غذایی، هیپراگزالوری اولیه بسیار کم‌تر از هیپرکلسیوری شایع است.
سایر بیماری‌ها: برخی بیماری‌ها خطر ابتلا به سنگ کلیه را افزایش می‌دهند که عبارتند از اسیدوز توبولار کلیوی، سیستینوری، هایپر پاراتیروئیدیسم، داروهای خاص، برخی عفونت‌های دستگاه ادراری، سبک زندگی بدون تحرک و بیماری‌های مزمن مانند دیابت و فشار خون بالا.
نژاد: سنگ کلیه در آسیایی‌ها و قفقازی‌ها نسبت به بومیان آمریکایی، آفریقایی‌ها و آمریکایی‌های آفریقایی تبار شیوع بیش‌تری دارد.
بارداری: تعداد کمی از زنان باردار دچار سنگ کلیه می‌شوند. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد تغییرات مرتبط با بارداری احتمال تشکیل سنگ را افزایش می‌دهد. در بارداری به علت افزایش سطح پروژسترون سرعت دفع ادرار کند می‌شود. همچنین به دلیل کاهش ظرفیت مثانه ناشی از بزرگ شدن رحم، میزان مصرف مایعات نیز کاهش می‌یابد. همچنین در بارداری میزان دفع کلسیم در ادرار به مقدار بسیار کمی افزایش می‌یابد.
بررسی‌های تشخیصی سنگ کلیه
تشخیص سنگ کلیه با بررسی علائم ذکر شده توسط بیمار و با رد سایر علل احتمالی ایجاد کننده‌ی دردهای شکمی و درد پهلو، میسر می‌شود. چندین آزمایش مختلف می‌تواند وجود سنگ کلیه را تایید کند.
آزمایش خون: آزمایش خون افزایش میزان کلسیم یا اسید اوریک در خون را نشان می‌دهد. نتایج آزمایش خون در نظارت بر سلامت کلیه‌ها و سایر بیماری‌های پزشکی کمک می‌کند.
آزمایش ادرار: آزمایش ادرار جمع آوری شده طی ۲۴ ساعت، افزایش دفع مواد معدنی سنگین و مواد سنگ ساز را اندازه گیری می‌کند. گاهی لازم است دو مجموعه ادرار ۲۴ ساعته را در طی دو روز برای این آزمایش جمع آوری کنید. آزمایش ادرار، وجود خون در ادرار و عفونت‌های دستگاه ادراری را نیز مشخص می‌کند.
آزمایشات تصویربرداری: در بسیاری از بیمارانی که به اورژانس مراجعه می‌کنند، سی تی اسکن بدون کنتراست انجام می‌شود. این کار به سرعت انجام می‌شود و به رد علل دیگر بروز درد پهلو یا شکم کمک می‌کند. سی تی اسکن وضعیت حالب، مثانه و کلیه‌ها را مشخص می‌کند، وجود سنگ را تایید می‌کند، اندازه و محل دقیق سنگ کلیه، وجود انسداد و وضعیت سایر ارگان‌ها از جمله آئورت و لوزالمعده را نیز مشخص می‌کند. اما سی تی اسکن بیماران را در معرض پرتو قرار می‌دهد، به همین دلیل سونوگرافی و عکس ساده‌ی شکمی با اشعه‌ی X به عنوان روش‌های تصویربرداری ارجح در تشخیص سنگ کلیه استفاده می‌شوند. در خانم‌های باردار و کسانی که باید از قرار گرفتن در معرض اشعه پرهیز کنند، سونوگرافی روش مناسب برای تشخیص سنگ کلیه است.
پیلوگرام یا اوروگرافی داخل وریدی (IVP): طی این روش تصویربرداری، رنگ مخصوصی به داخل ورید بازویی تزریق می‌شود. این رنگ از طریق کلیه‌ها و مثانه دفع می‌شود. سپس عکس اشعه‌ی X یا سی تی اسکن، محل سنگ در مجاری ادراری را مشخص می‌کند.
تجزیه و تحلیل سنگ‌های دفعی: در مواردی از شما خواسته می‌شود که در صاف کننده‌ی ادرار، ادرار کنید تا سنگ‌هایی را که دفع می‌کنید جمع آوری کنید. تجزیه و تحلیل آزمایشگاهی، اطلاعات لازم برای تعیین عوامل ایجاد کننده‌ی سنگ کلیه و تعیین برنامه‌ی مناسب را برای جلوگیری از تشکیل سنگ کلیه استفاده می‌شود.
مدیریت و درمان سنگ کلیه
به یاد داشته باشید که همواره پیشگیری بهتر از درمان است، در وهله‌ی اول از عواملی که باعث ایجاد سنگ کلیه می‌شوند دوری کنید. نوشیدن آب بسیار مفید است، زیرا کمبود مایعات و کم آبی بدن از عوامل خطر اصلی تشکیل سنگ کلیه است.عوامل مختلفی در توانایی عبور سنگ از مجاری ادراری وجود دارد. این موارد شامل اندازه‌ی جثه‌ی فرد، دفع قبلی سنگ، بزرگی پروستات، بارداری و اندازه‌ی سنگ است.
درمان سنگ‌های کلیوی کوچک با حداقل علائم: بیش‌تر سنگ‌های کوچک کلیوی به درمان تهاجمی نیاز ندارند و سرانجام در طی ۴۸ ساعت و با مصرف مایعات فراوان از مجاری ادراری به صورت خود به خود دفع می‌شوند. نوشیدن روزانه ۸ تا ۱۰ لیوان آب به طوری که ادرار شفاف و روشن باشد، توصیه می‌شود. یک سنگ ۴ میلیمتری دارای ۸۰ درصد احتمال دفع است در حالی که یک سنگ ۵ میلی متری ۲۰ درصد شانس دفع دارد. سنگ‌های بزرگ‌تر از ۹ میلی متر تا ۱۰ میلی متر به ندرت بدون درمان دفع می‌شوند.
تسکین درد: دفع خود به خودی سنگ کلیه می‌تواند دردناک باشد، برای تسکین درد از استامینوفن، ناپروکسن سدیم، ایبوپروفن (Advil Motrin IB) و کتورولاک (Toradol) که داروی ضد التهاب تزریقی هستند استفاده می‌شود. در صورت وجود خطر خون‌ریزی یا اختلال عملکرد کلیه، از مصرف کتورولاک، آسپرین و داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی (NSAID) باید جلوگیری شود. در صورت وجود حالت تهوع و استفراغ، داروهای ضد درد داخل وریدی را می‌توان تجویز کرد.
دیگر داروها: برخی داروها با شل کردن عضلات مجرای ادرار به خروج سریع‌تر و با درد کم‌تر سنگ کلیه کمک می‌کنند. این داروها شامل مسدود کننده‌های کانال کلسیم مانند نیفدیپین (Adalat ، Procardia ، Afeditab ، Nifediac) و مسدود کننده‌های آلفا مانند تامسولوسین (Flomax) هستند که در افرادی که سنگ کلیه به راحتی از مجرای ادراری عبور نمی‌کند تجویز می‌شوند.
درمان سنگ‌های کلیوی بزرگ: سنگ‌های کلیوی که خیلی بزرگ هستند یا خود به خود دفع نمی‌شوند و نمی‌توان آن‌ها را با اقدامات محافظه کارانه درمان کرد زیرا باعث خون‌ریزی، آسیب به کلیه‌ها یا عفونت مکرر دستگاه ادراری می‌شوند، نیاز به درمان گسترده‌تری دارند. روش‌های درمانی این نوع سنگ‌ها شامل موارد زیر است:
لیتوتریپسی با امواج شوکی از خارج از بدن (ESWL) یا سنگ شکن: برای درمان سنگ‌های کلیوی که خود به خود دفع نمی‌شوند، اغلب از روشی به نام لیتوتریپسی استفاده می‌شود. در این روش از امواج قدرتمند و پرانرژی برای شکستن یک سنگ بزرگ به قطعات کوچک‌تر استفاده می‌شود، سپس این قطعات کوچک‌تر می‌توانند از طریق دستگاه ادراری از بدن خارج شوند. این عمل حدود ۴۵ تا ۶۰ دقیقه طول می‌کشد و باعث درد متوسط می‌شود بنابراین بیمار تحت بیهوشی سبک قرار می‌گیرد تا راحت باشد و احساس درد نکند. ESWL می‌تواند باعث ایجاد خون در ادرار، کبودی در پشت یا شکم، خون‌ریزی در اطراف کلیه و سایر اندام‌های مجاور و ناراحتی در هنگام عبور قطعات سنگ خرد شده در مجاری ادراری شود.
جراحی نفرولیتوتومی از طریق پوست: در مواردی که سایر روش‌های درمانی مانند ESWL موثر نیستند، برای از بین بردن سنگ کلیه می‌توان از این روش جراحی استفاده کرد، به این صورت که با ایجاد برش کوچکی در پوست قسمت پهلو، می‌توان به محل قرار گیری سنگ کلیه دسترسی پیدا کرد. طی عمل جراحی نفرولیتوتومی از طریق پوست، بیمار بیهوشی عمومی دریافت خواهد کرد و یک تا دو روز در بیمارستان بستری خواهد شد.
سنگ شکنی از طریق حالب (TUL): می‌توان لوله‌‌ای نازک مجهز به دوربین را از طریق پیشابراه وارد مجرای ادراری کرد و به مثانه منتقل نمود. پس از تعیین محل سنگ، ابزارهای ویژه‌ای سنگ را به دام انداخته و آن را به تکه‌های کوچک‌تری خرد می‌کند که می‌توانند از طریق ادرار خارج شوند. سپس لوله‌ی کوچکی (استنت) در مجرای ادرار قرار داده می‌شود تا تورم برطرف شود و به بهبودی کمک کند. در این عمل جراحی به بیهوشی عمومی یا موضعی نیاز است.
جراحی غده‌ی پاراتیروئید: غده‌ی پاراتیروئید در واقع از چهار غده‌ی بیضی شکل مجزا تشکیل شده است که در پشت تیروئید قرار دارد و وظیفه‌ی تنظیم کلسیم بدن را برعهده دارد. غده‌ی پاراتیروئید بیش فعال (هیپرپاراتیروئیدیسم)، در اثر تومور خوش خیم کوچک در یکی از غده‌های پاراتیروئید یا بیماری دیگری ایجاد می‌شود و این غده‌ها را به سمت تولید هورمون پاراتیروئید بیش‌تری سوق می‌دهد. هیپرپاراتیروئیدیسم سطح کلسیم را افزایش می‌دهد و در نتیجه احتمال تشکیل سنگ کلیه افزایش می‌یابد.
داروها: داروها می‌توانند میزان مواد معدنی و نمک موجود در ادرار را کنترل کنند و در درمان انواع خاص سنگ‌های کلیوی مفید باشند.
درمان دارویی سنگ‌های کلیوی: برای جلوگیری از شکل گیری سنگ‌های کلسیمی، پزشک یک داروی تیازیدی یا یک داروی حاوی فسفات را تجویز می‌کند.
درمان دارویی سنگ‌های اسیداوریکی: آلوپورینول (Zyloprim ، Aloprim) با کاهش سطح اسید اوریک در خون و ادرار و حفظ قلیای ادرار در درمان سنگ‌های اسید اوریکی موثر است.
درمان دارویی سنگ‌های استروویتی: سنگ‌های استروویت در اثر عفونت‌های ادراری تشکیل می‌شوند به همین دلیل پیشگیری و درمان عفونت‌های ادراری در پیشگیری از تشکیل این نوع سنگ‌ها موثر است. استفاده‌ٰی طولانی مدت از آنتی بیوتیک با دوز کم به دستیابی به این هدف کمک می‌کند.
درمان دارویی سنگ‌های سیستینی: درمان سنگ‌های سیستینی می‌تواند مشکل باشد. مایعات بیش‌تری بنوشید تا ادرار بیش‌تری تولید کنید. اگر این امر به تنهائی کمک نکند، پزشک ممکن است دارویی برای کاهش میزان سیستین ادرار تجویز کند.
درمان‌های خانگی: هنگام دفع سنگ کلیه، نوشیدن مقدار زیادی مایعات از اهمیت بالایی برخوردار است. در حقیقت، مصرف مایعات مهم‌ترین معیار مراقبت در منزل است. ریحان، کرفس، سیب، انگور، انار، مکمل‌های ویتامین B6 و مکمل‌های پیروکسیدین به عنوان درمان‌های موثر در کاهش خطر سنگ کلیه توصیه شده‌اند.
پیشگیری از سنگ کلیه
پیشگیری از سنگ کلیه، با توجه به علت تشکیل سنگ کلیه و سابقه‌ی پزشکی فرد، نیازمند تغییر در سبک زندگی و تغییر در رژیم غذایی یا داروهای مصرفی است. اگر سنگی را دفع کرده باشید، می‌توان با بررسی آن در آزمایشگاه، نوع دقیق سنگ را تعیین کرد و اقدامات پیشگیری خاصی را در نظر گرفت.
در طول روز آب بنوشید: برای افرادی که سابقه‌ی سنگ کلیه دارند، پزشکان مصرف حدود ۲.۵ لیتر آب در روز را توصیه می‌کنند. گاهی اندازه گیری میزان ادرار برای اطمینان از مصرف کافی آب لازم است. اگر ساکن مناطق دارای آب و هوای گرم و خشک هستید و یا دائم ورزش می‌کنید، نیاز به نوشیدن آب بیش‌تری دارید. ادرار روشن و شفاف نشان دهنده‌ی نوشیدن آب کافی است.
محدودیت مصرف اگزالات: به افرادی که دارای سنگ کلیه از جنس اگزالات کلسیم هستند، توصیه می‌شود که مصرف غذاهای حاوی اگزالات مانند اسفناج، بامیه، ریواس، لوبیای سوئیسی، چغندر، جوانه‌ی گندم، بادام زمینی، آجیل، چای، شکلات و محصولات سویا را محدود کنند. همچنین نوشیدن آب لیمو یا لیموناد در جلوگیری از این جنس سنگ کلیه مفید می‌باشد.
مصرف کلسیم: به خوردن غذاهای سرشار از کلسیم ادامه دهید، اما در مصرف مکمل‌های کلسیم احتیاط کنید. اگرچه کلسیم موجود در مواد غذایی تاثیری در تشکیل سنگ کلیه ندارد، اما می‌تواند تشکیل سنگ کلیه در برخی افراد را افزایش دهد. مشاور تغذیه در این زمینه به شما کمک خواهد کرد.
منبع: doctorbashi
